Đội đặc nhiệm của IAEA làm việc tại Nhật Bản.

Tritium và C-14 được người Nhật xếp loại riêng ngoài nhóm 62 nhân phóng xạ này là bởi vì rất khó tách chúng ra khỏi nước. Vì vậy trong nước nhiễm xạ ở Fukushima sau xử lý thì nồng độ hoạt độ của Tritium lớn nhất, tuy nhiên chúng ta cần biết là nhân phóng xạ này lại có đóng góp liều chiếu xạ cho con người và môi trường rất nhỏ. Theo tiêu chuẩn của WHO thì nồng độ hoạt độ Tritium trong nước uống là 10000 Bq/lít còn nước đã qua xử lý hiện nay và đang được thải ra biển là khoảng 200 Bq/lít còn quy định mức nồng độ tritium thải ra biển của Nhật bản không vượt quá 1500 Bq/lít.

Với carbon-14, nồng độ trong nước đã qua xử lý là 0,02 Bq/lít, thấp hơn rất nhiều so với tiêu chuẩn của Nhật Bản là 2000 Bq/lít còn tiêu chuẩn của WHO đối với nhân phóng xạ này là 100 Bq/lít.

Sự giám sát của IAEA với hoạt động xả thải của Nhật Bản

Dư luận quốc tế quan ngại về việc Nhật Bản có thể không công khai hoàn toàn dữ liệu về việc xử lý nước chứa phóng xạ và chất lượng nước đã qua xử lý. Vậy có một cơ quan nào đủ thẩm quyền để giám sát những điều này không, thưa ông?

Quá trình xử lý và kết quả xử lý nước chứa phóng xạ của Nhật Bản không chỉ được cơ quan an toàn pháp quy hạt nhân của Nhật Bản giám sát mà còn một tổ chức quốc tế quan trọng với ngành hạt nhân toàn cầu là IAEA giám sát thông qua một tổ đặc nhiệm gồm 11 thành viên, được thành lập vào năm 2021. Vai trò của đội đặc nhiệm này, như tuyên bố của Tổng giám đốc IAEA là đảm bảo thẩm định và xác nhận một cách độc lập và khách quan việc tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế và đúng sự thật trong các thời điểm trước, trong và sau khi xả thải.

Đội đặc nhiệm có một số nhiệm vụ quan trọng cụ thể. Thứ nhất là thẩm định lựa chọn xả thải ra môi trường để xem lựa chọn đó có đáp ứng được các an toàn môi trường hiện nay không? Đội đặc nhiệm cần phải lật đi lật lại những gì họ đã thực hiện để xem các hoạt động này có đáp ứng được các tiêu chuẩn an toàn hiện nay mà IAEA khuyến cáo dành cho các quốc gia phát triển chương trình điện hạt nhân hay không? Thứ hai là đảm bảo được sự chứng thực khách quan, xác nhận những điều mà Nhật bản báo cáo là đúng và trên thực tế là đã thực hiện đúng theo quy trình đó, ví dụ như các quy trình quan trọng trong quá trình xử lý nước thải chứa phóng xạ như quy trình phân tích mẫu, quy trình kiểm tra chất lượng nước sau xử lý, quy trình xác nhận kết quả xử lý mẫu, các kết quả quy trình đánh giá đúng như họ nói không…

Vậy đội đặc nhiệm đã kiểm tra và giám sát những gì?

Toàn bộ quy trình liên quan đến cách thức họ xử lý đều được xem xét kỹ lưỡng, qua đó thẩm định tính an toàn của lựa chọn từ Nhật bản. Thẩm định này dựa trên ba nhóm nhiệm vụ chính, bao gồm: 1) Đánh giá các biện pháp bảo vệ và an toàn, những biện pháp mà phía Nhật bản đề xuất sử dụng trong việc xả thải này và xem xét các biện pháp trên hai phương diện, một là vấn đề bảo vệ an toàn có đáp ứng được không? hai là an toàn cho những người vận hành và môi trường; 2) Đánh giá các hoạt động và quá trình kiểm soát của cơ quan pháp quy. Chúng ta đã biết là quá trình này không phải ngày một ngày hai bởi theo dự kiến của Nhật bản, việc xả thải nước qua xử lý ra biển sẽ kéo dài trong vòng 30 năm. Với quá trình dài như thế thì các cách mà cơ quan pháp quy Nhật Bản giám sát nó có đảm bảo từ đầu đến cuối đúng như cam kết trong phương án không?; 3) Lấy mẫu độc lập và chứng thực các dữ liệu và quy trình phân tích của Nhật Bản, đầu tiên là lấy mẫu để đánh giá tổng lượng các nhân phóng xạ có trong các bồn chứa mà Nhật Bản có ý định xả ra, ngoài ra còn lấy mẫu môi trường xung quanh (nước, sinh vật, nước bề mặt, trầm tích).

Là một thành viên trong đội đặc nhiệm, ông có cảm nhận gì về độ trung thực trong báo cáo của Nhật Bản?

Các hoạt động của đội đặc nhiệm đã tìm ra các dữ liệu Nhật Bản cung cấp đều mang tính khách quan không có gian lận, lừa dối gì. Ngoài ra, họ nói rất chi tiết trong báo cáo đánh giá tác động môi trường của các hoạt động xả thải. Trong đoàn cũng có nhiều chuyên gia trong những lĩnh vực khác nhau, khi nhận thấy có vấn đề gì còn chưa rõ, họ đều chất vấn nguy cơ rủi ro hoặc chưa lường trước được và nhận được những phần trả lời rất chi tiết.

Vậy với kế hoạch xả thải này, ngoài công ty vận hành là Tepco thì tổ chức nào ở Nhật Bản liên quan trực tiếp đến quyết định xả thải?

Để đi đến quyết định xả thải nước đã qua xử lý ra biển, đầu tiên, Chính phủ Nhật Bản ra một chính sách về vấn đề này vào tháng 4/2021, trong đó chấp nhận xả nước ra biển. Đây là chính sách cơ bản của Nhật bản, tạo ra một định hướng cho các cơ quan chức năng khác của quốc gia này thực thi, ví dụ như các cơ quan vận hành họ sẽ triển khai và cơ quan pháp quy Nhật Bản sẽ giám sát. Còn IAEA có tham gia vào quá trình này không thì IAEA không tham gia vào quá trình lựa chọn giải pháp mà chỉ đánh giá lựa chọn của Nhật Bản để xem lựa chọn đó có đảm bảo về mặt an toàn với môi trường và con người không. Chúng tôi được biết là Nhật Bản đã đề ra năm phương án khác nhau cho vấn đề xử lý nước nhưng cuối cùng, họ gút lại có hai cách có khả năng thôi, một là bay hơi toàn bộ, hai là xả ra biển. Sau những cân nhắc và xem xét trên nhiều khía cạnh khác nhau thì họ thấy việc xả nước đã qua xử lý ra biển vẫn tối ưu hơn.

Với việc nước đã qua xử lý và đạt các tiêu chuẩn an toàn của WHO và Nhật Bản thì tại sao, kế hoạch xả thải lại kéo dài trong 30 năm?

Về mặt an toàn thì Nhật Bản có thể xả nước đã qua xử lý trong thời gian ngắn hơn nhưng Chính phủ Nhật Bản rất quan tâm đến danh tiếng nghề cá và các sản phẩm khác của đất nước nên họ chọn quãng thời gian 30 năm chứ về mặt an toàn có thể xả nhanh hơn thế nhiều.

Họ hiểu rằng, hiện nay đa phần chúng ta không có cảm nhận về phóng xạ một cách thực tế, ví dụ một cốc nước có chứa tritium ở mức nồng độ an toàn nhưng không ai dám uống cả. Đấy là về mặt tâm lý, do mình không hiểu một cách tường tận là với nồng độ tritium như thế cốc nước có thể đem lại mức rủi ro là bao nhiêu. Mình không chiêm nghiệm được cái rủi ro mà cốc nước tritium đem lại như cách mình có thể nhận được với rủi ro khác.

Vậy tại sao vẫn còn có những ý kiến quan ngại từ một số quốc gia hoặc tổ chức quốc tế về vấn đề này, thưa ông?

Tôi nghĩ sự tồn tại của những phản đối là từ các quan điểm khác nhau về vấn đề này, giữa quan điểm bảo vệ môi trường một cách cực đoan với các quan điểm sống hài hòa. Chúng ta phải chấp nhận thực tế là bất cứ hoạt động nào của con người cũng có thể làm thay đổi môi trường xung quanh.

Cuối cùng, tôi lưu ý là nồng độ các nhân phóng xạ trong nước đã qua xử lý không chỉ tương đương mà nhỏ hơn rất nhiều lần so với xả thải ra môi trường của các nhà máy điện hạt nhân hiện nay ở Nhật Bản cũng như nhiều quốc gia khác và thấp hơn mức quy định của WHO về tiêu chuẩn hoạt độ phóng xạ trong nước uống.

Xin cảm ơn ông đã chia sẻ!