15 năm vật đổi sao dời, những chuyển biến trong lòng xã hội đã dẫn đến sự ra đời của một số quỹ tư nhân đầu tư cho khoa học – điều không tưởng ở 20 năm trước – với những khoản tài trợ vượt trội so với NAFOSTED cùng các quy định tài chính thông thoáng hơn. Mặt khác, năng lực hội nhập giúp các nhà khoa học Việt Nam có thể chạm đến nhiều quỹ quốc tế hơn và thậm chí, nhiều quỹ cũng ưu tiên dành một số chủ đề liên quan đến những vấn đề tồn tại của các quốc gia phát triển… Tất cả đã góp phần đem lại sự đa dạng tài trợ cho khoa học Việt Nam và môi trường khoa học Việt Nam khởi sắc theo nhiều cách. 

Vì vậy, nếu xét về vị thế của nơi tài trợ cho khoa học cơ bản theo cơ chế quỹ thì NAFOSTED không còn độc tôn ở Việt Nam; và nếu xét ở sức ảnh hưởng trong khoa học Việt Nam thì vị thế của NAFOSTED ngày một khiêm tốn. Theo thông tin từ cuộc họp của NAFOSTED vào ngày 15/8/2023, số lượng công bố trên các tạp chí ISI từ các đề tài do Quỹ tài trợ so với bài báo của nhà khoa học Việt Nam và bài báo được tài trợ từ các tổ chức khác ở Việt Nam chỉ còn chiếm từ 10 đến 12%.

Tại sao từ chỗ là miền đất hứa của nhiều nhà nghiên cứu, NAFOSTED lại trở nên kém hấp dẫn, ngay cả khi ngày một nỗ lực gia tăng các hạng mục tài trợ? Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến thực trạng không thể chối bỏ được này. Tại hội thảo “Thúc đẩy hoạt động nghiên cứu KH&CN và phát triển nguồn nhân lực nghiên cứu KH&CN trình độ cao ở các trường ĐH” vào tháng 4/2023, giáo sư Huỳnh Văn Sơn, ĐH Sư phạm TP.HCM, cho rằng mức tài trợ cho đề tài nghiên cứu cơ bản của Quỹ hiện đã lạc hậu, bởi “con số 950 triệu đồng/đề tài sẽ [khiến Quỹ] mất lợi thế cạnh tranh, không khuyến khích được người làm khoa học. Nếu xét ở lợi thế cạnh tranh thì hiện nay, đề tài cấp tỉnh đã rơi vào khoảng 1 đến vài tỷ là chuyện bình thường trong khi dù không được đầu tư ở mức tương đương, đề tài NAFOSTED lại có yêu cầu rất cao [về kết quả đầu ra là] công bố trên tạp chí uy tín, kể cả sản phẩm đào tạo. Điều này dần dần làm mất đi ý nghĩa của chương trình”. 

Nhưng đó chỉ là một mặt của vấn đề, ở mặt khác khi soi chiếu vào, người ta còn nhận thấy một thực tại nữa: số lượng các đề tài được tài trợ cũng giảm sút. “Năm nay chúng tôi mới đăng ký đề tài với Hội đồng khoa học ngành Toán với 50 đề tài mới. Lần trước chỉ có 50% đề tài là được phê duyệt thôi, lần này nghe chừng còn ít hơn vì [Quỹ] không có tiền”, giáo sư Phùng Hồ Hải (Viện Toán học, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam) phát biểu tại hội nghị ngày 15/8. Một nhà khoa học giấu tên ở Viện Hàn lâm tiết lộ: đề tài ngành sinh học bị từ chối 60%, tài trợ 40%; ngành cơ học được hội đồng khoa học đề xuất 50% nhưng rồi chỉ được duyệt một nửa, nhiều đề tài có triển vọng cũng bị loại do thiếu kinh phí (tỉ lệ cắt giảm ở các hội đồng khác cũng tương đương).

Trong những năm đầu hoạt động, khi số lượng các nhà khoa học vẫn còn ở một mức độ nhất định và số hạng mục tài trợ vẫn còn khiêm tốn thì NAFOSTED còn có thể “liệu cơm gắp mắm” nhưng theo thời gian, sự gia tăng số người làm khoa học và hạng mục tài trợ thì kinh phí từ ngân sách nhà nước lại trở thành tấm chăn hẹp, không thể mãi tự co kéo được. Giáo sư Phùng Hồ Hải dẫn một ví dụ về chương trình hỗ trợ postdoc của Quỹ với mức lương 5 triệu đồng/tháng trong khi chương trình tương tự ở Viện Cao cấp về Toán (VIASM) ở mức đầu tiên là 15 triệu, bây giờ là 25 triệu đồng/tháng. “Cơ chế nhà nước đã có, tại sao Quỹ chỉ ở mức này?… Tài trợ thì phải đủ nếu không chỉ là cứu đói thôi”, anh thẳng thắn nêu “Vấn đề của Quỹ là phải có tiền. 300 tỷ đồng là quá ít, tiền ít thì không nói hay được. Ngân sách đang giảm thế mà năm nay lại động viên làm đề tài của Quỹ phải chất lượng?”.

Trong quá trình hoạt động của mình, chưa khi nào NAFOSTED nhận được đủ kinh phí như quy định. Ảnh: tapchitaichinh.vn

Hơn ai hết, các nhà khoa học hiểu được tình thế của Quỹ, nơi theo quy định trong Nghị định số 122/2003/NĐ-CP được cấp vốn năm đầu 200 tỷ đồng và cấp bổ sung hằng năm ít nhất bằng 200 tỷ đồng còn theo Nghị định số 23/2014/NĐ-CP thì ngân sách sự nghiệp KH&CN cấp vốn điều lệ cho Quỹ là 500 tỷ đồng và được bổ sung hằng năm để bảo đảm mức vốn ít nhất 500 tỷ đồng. Tuy nhiên trên thực tế, chưa khi nào NAFOSTED nhận được đúng mức quy định, chưa nói đến việc đối với một quỹ quốc gia thì về lý thuyết phải tăng về quy mô tài trợ, hạng mục tài trợ và số lượng tài trợ…, như trao đổi của TS. Đỗ Tiến Dũng, nguyên giám đốc Quỹ. Bài “Cơ chế quản lý tài chính đối với các quỹ KH&CN cấp quốc gia”, xuất bản trên tạp chí Tài chính kỳ 2 tháng 12/2020, cũng thừa nhận “Đối với Quỹ NAFOSTED, hằng năm ngân sách nhà nước chỉ cấp bổ sung vốn điều lệ cho Quỹ là 300 tỷ đồng (đạt khoảng 60% vốn điều lệ), chưa năm nào cấp đủ 500 tỷ đồng như quy định tại Nghị định số 23/2014/NĐ-CP”.

Câu chuyện vừa phải tập trung nâng cao chất lượng tài trợ, vừa phải bao phủ các nhu cầu của nền khoa học trong bối cảnh ngân sách chưa khi nào được cấp đủ là nghịch lý mà NAFOSTED đang phải đối mặt. TS. Phạm Đình Nguyên, Giám đốc Quỹ “đời thứ tư”, không ngần ngại bộc bạch trăn trở “Nếu chúng ta quá tập trung vào chất lượng, nghĩa là chỉ tập trung vào các nhà khoa học kỳ cựu, có năng lực tạo ra sản phẩm tốt thì chúng ta lại phải bỏ rơi các nhà khoa học trẻ trong khi nói như các thành viên hội đồng thì nhà khoa học trẻ mới là lực lượng tương lai của khoa học Việt Nam…” Anh thừa nhận “Đây là một vấn đề rất mâu thuẫn, một mặt muốn thúc đẩy, nâng cao chất lượng, nâng cao tác động của sản phẩm đầu ra, nhưng một mặt cũng muốn nuôi dưỡng tạo cơ hội cho các nhà khoa học ở giai đoạn đầu sự nghiệp”. Cái hạn hẹp về kinh phí khiến người làm quản lý Quỹ phải đắn đo rất nhiều “Sẽ có mâu thuẫn là nếu tăng gấp đôi quy mô kinh phí cho từng đề tài lên thì lượng đề tài được tài trợ sẽ bị giảm đi một nửa, nghĩa là lượng những nhà khoa học được thụ hưởng sẽ bị giảm đi một nửa”.

Cả NAFOSTED lẫn các nhà khoa học đang đứng trước những lựa chọn mà quyết định nào cũng gây đau đớn. “Tôi cũng muốn tăng chương trình postdoc sao cho có thể hỗ trợ được các nhà khoa học trẻ ở khắp mọi miền, tôi cũng muốn tăng quy mô tài trợ cho các chương trình cơ bản. Chọn nhà khoa học tốt để tài trợ là đúng nhưng ở Việt Nam, khó đối diện vấn đề này một cách trực diện như ở các quốc gia phát triển”, TS. Phạm Đình Nguyên chia sẻ.

Sự nan giải lại còn được chồng chập thêm một khó khăn tình thế. Theo Luật Ngân sách mới, NAFOSTED phải lựa chọn giữa hai con đường: hoặc là quỹ tài chính ngoài ngân sách, nghĩa là chỉ được cấp vốn một lần và phải đảm bảo tiêu chí bảo toàn vốn; hoặc là đơn vị sự nghiệp công lập hưởng ngân sách nhà nước, nghĩa là để được cấp vốn hằng năm, NAFOSTED sẽ phải áp dụng cơ chế dự toán theo danh mục được đề xuất trước. Lựa chọn tồn tại vì khoa học cơ bản của NAFOSTED dẫu tạo cảm giác bình yên cho số ít nhà khoa học nhưng lại khiến phần lớn thấy bất an bởi cơ chế dự toán sẽ đi kèm với sự kiểm soát chặt chẽ đến chi li của các khung tài chính hiện hành. Phương thức quản lý tài chính “mới”, “nặng nề” được PGS. TS Trần Tuấn Anh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm KH&CN-VN, thành viên Hội đồng Khoa học Trái đất và Khoa học biển, đề cập ngắn gọn “Việc chuyển từ cơ chế quỹ sang cơ chế dự toán có thể sẽ khiến rất nặng nề cho thời gian tới vì cơ chế quỹ khuyến khích sự sáng tạo [cho những người thực hiện] các đề tài của quỹ… Chúng ta đã mất bao nhiêu năm để có được cơ chế này rồi, bây giờ chúng ta phải quay trở lại bước khởi đầu”… 

Trước muôn trùng thách thức

Khó khăn về mặt cơ chế chính sách mà NAFOSTED đang loay hoay tháo gỡ một cách vô vọng không ngờ là cú đẩy Quỹ rơi vào một thế khó khác: phải chứng minh được vai trò của mình trong việc thúc đẩy sự phát triển của khoa học Việt Nam. Việc đánh giá tác động như vậy thường thể hiện qua số lượng và chất lượng công bố. Khi Quỹ không thể so bì về số lượng thì phải tính đến vấn đề chất lượng. Vậy bằng cách nào Quỹ chứng minh được những bài báo là sản phẩm của đề tài do mình tài trợ đủ tốt và có chất lượng vượt trội, dẫu trong thâm tâm, các nhà khoa học đều cho rằng “trong số các đề tài ở Việt Nam, tốt nhất vẫn là NAFOSTED, dù có điều nọ điều kia” như nhận xét của giáo sư Phạm Đức Chính.

Đây là một thách thức đối với Quỹ trong bối cảnh bức tranh công bố khoa học của Việt Nam đã khác trước và hệ thống tạp chí quốc tế cũng khác trước, với trào lưu open access còn chưa ngã ngũ về chất lượng và sự biến tướng của một số tạp chí. Ở Việt Nam, mặt trái của cuộc chạy đua số lượng là sự nảy sinh rất nhiều hệ lụy bởi “khi thuần túy chạy theo chỉ tiêu về số lượng cũng đã sinh ra nhiều kiểu lách luật. Nhiều tạp chí rởm, tạp chí tự phong (chủ yếu do các đại học, viện nghiên cứu hay nhà xuất bản ma không được cơ quan nhà nước hay chuyên môn thừa nhận, và không có tên trong danh sách các tạp chí có chỉ số ảnh hưởng hoặc lưu trữ phổ biến) sẵn sàng nhận đăng bài kém chất lượng để kiếm tiền”, như lưu ý của giáo sư Nguyễn Văn Chính (ĐH Khoa học xã hội và nhân văn, ĐHQGHN), người nhiều năm làm chủ tịch hội đồng khoa học Quỹ Ford Việt Nam, Quỹ Chương trình trao đổi nghiên cứu Đông Nam Á (SEASREP Foundation)… với Tia Sáng từ năm 2020. Sự lách luật đã dẫn đến hiện tượng mà theo các nhà khoa học là đăng bài trên tạp chí “ăn thịt”, “mua bán bài”, ‘trích dẫn ảo”…

Vậy cách nào để Quỹ chứng tỏ chất lượng của mình? Làm thế nào xây dựng được mô hình đánh giá chất lượng tốt hơn? Câu trả lời trước hết ở việc đánh giá chất lượng bài báo là sản phẩm của đề tài do Quỹ tài trợ giờ không chỉ thuần túy phụ thuộc vào các hạng mục ISI, xếp hạng tạp chí Q1, Q2… mà phụ thuộc rất nhiều vào sự công tâm của các hội đồng ngành, theo cách giáo sư Nguyễn Hải Nam (ĐH Dược Hà Nội) từng đề cập vào năm 2021. “Các chỉ số định lượng của tạp chí xuất bản công trình chỉ mang tính chất tham khảo, quan trọng nhất là giá trị và chất lượng khoa học. Nếu như chỉ dựa vào các chỉ số trắc lượng khoa học thì chúng ta không cần đến hội đồng khoa học nữa”.

Dẫu vậy, với NAFOSTED, việc duy trì một danh mục tạp chí để đánh giá cũng hết sức cần thiết bởi nó chính là tấm lưới lọc thô trước khi đưa sản phẩm tinh hơn đến tay hội đồng ngành. Là một trong những người tâm huyết với khoa học và quan tâm đến chất lượng tạp chí từ khi vấn đề này chưa được chú ý nhiều như hiện nay, giáo sư Phạm Đức Chính cho rằng, NAFOSTED vốn không quá nhấn vào số lượng bài như các nơi khác nên nhấn mạnh vào những tạp chí truyền thống chuyên ngành rộng có uy tín, khó đăng, một năm chỉ xuất bản vài trăm bài/năm… “Mình phải đặt ra cơ chế nào đó đủ sức khuyến khích các nhà khoa học Việt Nam phấn đấu xuất bản bài trên trên tạp chí nổi tiếng khó đăng, ít người Việt Nam đăng được. Ví dụ ngành toán có tạp chí Inventiones Mathematicae mà trước giáo sư Ngô Việt Trung chưa ai ở Việt Nam đăng bài được bằng nội lực”, ông nói.

Nhưng thật khó khuyến khích được việc nâng cao chất lượng nghiên cứu khi vẫn tồn tại những điểm tối trong bức tranh học thuật. Cách nào để NAFOSTED loại bỏ được những điểm tối ấy, ít nhất trong phạm vi của mình? Với nhiều nhà khoa học, không có cách nào khác là phải giữ được sự liêm chính khoa học, ít nhất như quy định về liêm chính nghiên cứu NAFOSTED ban hành vào tháng 2/2022. Sâu xa hơn, đó còn là “việc tạo ra một bầu không khí học thuật thực sự, tôn trọng ý tưởng và sự sáng tạo của nhà khoa học, đồng thời sự đánh giá một cách minh bạch dựa trên quan điểm học thuật” như gợi ý của giáo sư Nguyễn Văn Chính.

Một môi trường khoa học như vậy có phải quá xa với Việt Nam?