Xây dựng bản đồ phóng xạ môi trường tại Thái Nguyên: Bước đi chiến lược bảo vệ sức khỏe cộng đồng

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa diễn ra mạnh mẽ, công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) và mô hình mô phỏng dự báo đã và đang trở thành những công cụ cốt lõi cho sự phát triển bền vững. Song hành với xu thế này, vấn đề bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng càng được đặt lên hàng đầu. Nhận thức rõ điều này, tỉnh Thái Nguyên đã chủ động triển khai xây dựng bản đồ phóng xạ môi trường, từng bước nâng cao năng lực quản lý nhà nước, cảnh báo sớm rủi ro và chủ động ứng phó với các nguy cơ bức xạ, sự cố hạt nhân trong tương lai nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Công tác thực hành quy trình tác nghiệp ứng phó sự cố bức xạ trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên luôn được Sở Khoa học và Công nghệ quan tâm

Định hướng chiến lược trong quản lý môi trường và an toàn bức xạ

Trong giai đoạn 2024 - 2025, tỉnh Thái Nguyên đã giao cho Sở Khoa học và Công nghệ chủ trì phối hợp với Viện Khoa học và Kỹ thuật hạt nhân tổ chức xây dựng và hoàn thiện hệ thống cơ sở dữ liệu phóng xạ môi trường. Hoạt động này không chỉ đơn thuần là một nhiệm vụ kỹ thuật, mà còn được xem là một bước đi chiến lược nhằm tạo đột phá trong công tác quản lý nhà nước về môi trường, đảm bảo an toàn bức xạ và phát triển bền vững.

Cụ thể, tỉnh đã tiến hành đo suất liều gamma trong không khí tại hơn 1.250 điểm, đồng thời thu thập và phân tích gần 200 mẫu sol khí, đất, trầm tích, lương thực - thực phẩm và chỉ thị sinh học. Quá trình khảo sát, phân tích được thực hiện nghiêm ngặt theo quy trình khoa học, đảm bảo tính chính xác, minh bạch và giá trị ứng dụng lâu dài. Trên cơ sở dữ liệu thu được, tỉnh đã xây dựng thành công bản đồ số phóng xạ môi trường tỷ lệ 1:200.000, tích hợp trên nền tảng GIS, cho phép cập nhật, truy xuất, phân tích dữ liệu linh hoạt và hiệu quả.

Nền tảng dữ liệu mở phục vụ phát triển kinh tế - xã hội

Bà Nguyễn Thị Thủy, Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thái Nguyên khẳng định: “Bản đồ số phóng xạ môi trường không chỉ là một sản phẩm kỹ thuật - công nghệ, mà là hạ tầng dữ liệu nền tảng, có giá trị chiến lược trong quy hoạch không gian phát triển kinh tế - xã hội, quản lý tài nguyên - môi trường, đảm bảo an toàn bức xạ và chăm sóc sức khỏe cộng đồng”.

Theo đó, bản đồ không chỉ phục vụ công tác giám sát, cảnh báo sớm rủi ro từ hoạt động công nghiệp, y tế, khai thác khoáng sản mà còn là công cụ phục vụ cho quy hoạch phát triển đô thị, hạ tầng kỹ thuật, định hướng đầu tư trong các lĩnh vực nhạy cảm với phóng xạ như nông nghiệp, chế biến thực phẩm, y tế và du lịch sinh thái.

Việc công bố và kết nối bản đồ với các hệ thống giám sát quốc gia cũng tạo điều kiện để doanh nghiệp, người dân tiếp cận thông tin minh bạch, góp phần nâng cao nhận thức, năng lực ứng phó và xây dựng một cộng đồng sống an toàn, phát triển bền vững.

Lực lượng ứng phó khẩn cấp thực hiện thao tác kiểm tra phơi nhiễm phóng xạ cho người tình nguyện, trong tình huống giả định xử lý sự cố bức xạ tại cơ sở dân sự

Đảm bảo năng lực triển khai và nguồn nhân lực chuyên sâu

Theo ông Nguyễn Đình Giáp, Trung tâm Quan trắc phóng xạ và Đánh giá tác động môi trường (Viện Khoa học và Kỹ thuật hạt nhân): Thái Nguyên hiện có 76 cơ sở y tế đang sử dụng 195 thiết bị X-quang, 01 máy gia tốc tuyến tính, 03 nguồn phóng xạ và 01 thiết bị Spect phục vụ công tác chẩn đoán, điều trị bệnh, chăm sóc và nâng cao sức khỏe Nhân dân; có 19 doanh nghiệp đang sử dụng 77 nguồn phóng xạ và 36 doanh nghiệp đang vận hành 183 thiết bị phát tia X, phục vụ cho các hoạt động kiểm tra không phá hủy, soi chiếu an ninh và hàng hóa, kỹ thuật đánh dấu dòng chảy, đo độ dày, mật độ và độ ẩm, chiếu xạ công nghiệp và xử lý vật liệu, cũng như phân tích thành phần vật liệu. Đây là tỉnh có mức độ ứng dụng năng lượng nguyên tử tương đối cao trong khu vực miền Bắc. Tuy nhiên, kết quả phân tích bộ dữ liệu phóng xạ môi trường cho thấy, tình trạng phông phóng xạ tại Thái Nguyên nằm trong ngưỡng tương đương với các tỉnh lân cận, không phát hiện rò rỉ tia bức xạ nhân tạo ra môi trường tự nhiên. Cũng không có điểm bất thường hoặc dị thường phóng xạ được ghi nhận trong quá trình quan trắc và phân tích. Đây là cơ sở quan trọng để khẳng định tính an toàn hiện tại và làm nền tảng hoạch định các chính sách ứng phó trong tương lai.

Dù đạt được những kết quả quan trọng, song theo ông Nguyễn Tiến Dũng, Trưởng phòng Quản lý Chuyên ngành, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thái Nguyên, hiện nay hệ sinh thái phát triển và ứng dụng năng lượng nguyên tử tại địa phương vẫn đang trong quá trình định hình, hoàn thiện. Do đó nhiều vị trí đặc thù như kỹ thuật hạt nhân, vật lý y khoa, kiểm tra không phá hủy, phân tích đồng vị phóng xạ… vẫn còn thiếu cả về số lượng lẫn trình độ chuyên môn. So với yêu cầu ngày càng cao của thực tiễn, nhất là trong bối cảnh tỉnh Thái Nguyên đẩy mạnh ứng dụng công nghệ hạt nhân trong các lĩnh vực như công nghiệp và y tế thì việc phát triển nguồn nhân lực ngành năng lượng nguyên tử một cách bài bản là yêu cầu cấp thiết trong giai đoạn tới.